FILM NOIR
Film noir is a distinct branch,sub-genre or off-shoot of the crime/gangster and detective/mystery sagas from the 1930s (i.e. Little Caesar(1930), Public Enemy(1931) and Scarface (1932), but very different in tone and characterization. It can be defined as a style but not as a genre. It’s rather the mood, style, point-of-view or tone of a film.
Classic film noir as a style of black and white American films that first evolved in the 1940s,became prominent in the post-war era, and lasted in a classic “Golden Age” period until about 1960.The term film noir, literally “black film”, was coined by French film critics who noticed how “dark” and “black” the looks and themes were of many American crime and detective films released in France following the war.
The themes of noir, derived from sources in Europe, were imported to Hollywood by Emigre film-makers. Noirs were rooted in German expressionism of the 1920s and 1930s such as in the Cabinet of Dr. Caligari(1919) and French sound films. These first European film noirs were noted for their stark camera angles and movements, chiaroscuro lighting and shadowy,high contrast images.
German expressionism had risen as the horrific child of two major forces in German life in the early 20th Century: Expressionist art and the loss of World War I. Expressionism can be conceived as a movement which dealt with what impressionist art had ignored. Impresionism had sought to give an outward impression of an object. Expressionism wanted to impose the emotional feeling an object invokes upon the artist. An expressionist painting is more about the artist than than the subject.
German expressionist films were just the expression of confusion and social collapse which resulted from being on the losing side of a war. Being the product of people essentially displaced within their own country and social order, these films radiated a sense of displacement. In the Cabinet of Dr. Caligari, which is the archetypal German expressionist film, this sense of displacement was evoked by a madman’s twisted reality.
The common point in expressionist films is that there is always a sense of “wrongness”. This sense of “wrongness” gives them their horror. Modern horror does not seek answers; it declares there to be no answers, and proceeds to prove it by ripping everyone to strips. In Expressionist films, the world may still be confusing, but some answers are found. In these movies, the whole process is meant to involve the viewer in the landscape of the characters’ minds. The artistic design of German Expressionism, which has a prolonged effect on future’s film noirs, was mainly characterized by a high contrast between light and dark shading, eccentric and often highly angular set designs, dream-like haziness, and eerie and horrifying characters.
Classic film noir developed during and after World War II, taking an advantage of the post-war ambience of anxiety, pessimism and suspicion. They counter-balanced the optimism of Hollywood’s musicals and comedies during this same time period. Fear, mistrust, bleakness and paranoia are readily evident in noir. Reflecting the chilly Cold War period when the threat of nuclear annihilation was ever-present. The criminal, violent, misogynistic or greedy perspectives of anti-heroes in film-noir were a metaphoric symptom of society’s evils, with a strong undercurrent of moral conflict. Film noir is a world where nothing is what it seems, and no one can be trusted. It is an aesthetic, cynical and disturbing way of looking at the repressed nightmare lurking beneath the post-war American Dream.
The earliest film noirs were detective thrillers. Very often, a film noir story was developed around a cynical hard-hearted, disillusioned male character (e.g. Robert Mitchum, Fred MacMurray, or Humphrey Bogart ) who encountered a beatiful but promiscous, amoral, double dealing and seductive “femme fatale” (e.g. Mary Astor, Veronica lake, Jane Green or Lana Turner ) who used her feminine wiles and come-hither sexuality to manipulate him into becoming the fall guy- often following a murder. After a betrayal or double-cross, she was frequently destroyed as well, often at the cost of the hero’s life.
So-called post-noirs (modern tech-noirs, neo-noirs, or cyberpunk ) appeared after the classical period with a revival of the themes classical noir. Tech-noir ( also known as ‘cyberpunk’ ) refers to a hybrid of high-tech sci-fi and film noirs portraying a decayed, grungy, unpromising, dark and dystopic future.
‘Cyberpunk’ was first popularized by William Gibson’s book the Neuromancer, and best exemplified in the late 70s and-90s with the following films: Alien (1979), Outland (1981), Ridley Scott’s Blade Runner (1982) with Harrison Ford as a futuristic LA replicant-killer, Nineteen Eighty-Four (1984), The Terminator (1984), Robocop (1987), Total Recall (1990), Gattaca (1997) about futuristic genetic engineering and Alex Proya’s visually stlistic sci-fi Dark City (1998).
Primary characteristics and conventions of film noirs rooted in the classic film noir can clearly be realized in the moods, heroes, heroines and employed film techniques. In classic film noir. the primary moods are melancholy, alienation, bleakness, disillusionment, disenchantment, pessimism, ambiguity, moral corruption, evil, guilt, desperation and paranoia.
Heroes (or anti-heroes) were corrupt characters and villains including hard-boiled detectives or private eyes, cops, gangsters, government agents, socio-paths, crooks, war veterans,petty criminals, and murderers. The hard-boiled detective was a cynical player in the new cynical post-war world. The Maltese Falcon is often considered to be the archetypal hard-boiled detective film; and Sam Spade (Humphrey Bogart ) the archetypal hard-boiled-detective. Protogonists were often morally ambigous low lives from the dark and gloomy underworld of violent crime and corruption. They were cynical, tarnished, obsessive, brooding, menacing, sinister, sardonic, disillusioned, frightened and insecure loners (usually men) struggling to survive- and in the end, ultimately losing.
The females in film noir were either in two types- dutiful, reliable, trustworthy and loving women; or femme fatales-mysterious, duplicitous, double-crossing, gorgeous, unloving, predatory, tough-sweet, unreliable, irresponsible, manipulative and desperate women.
Usually the male protagonist in film noir wished to elude his mysterious past, and had to choose what path to take ( or have the fateful choice made for him ). Invariably, the choice would be an overly ambitious one. Often it would be to follow the goadings of traitorous femme fatale who destructively would lead the struggling hero into comitting murder or some other crime of passion. When the major chracter was a detective or private eye, he would become embroiled and trapped in an increasingly-complex, convoluted case that would lead to fatalistic, suffocating evidences of corruption and death.
Narratives were frequently complex, maze-like and convoluted, and typically told with foreboding background music. Flashbacks ( or a series of flashbacks ), witty and acerbic dialogue,and/or reflective and confessional voice over narration were some of the characteristics of film noir. Amnesia suffered by the protagonist was a common plot device, as was the downfall of an innocent Everyman who fell victim to temptation or was framed. Revelations regarding the hero were made to explain the hero’s own cynical perspective on life.
Film moir was marked by expressionistic lighting, deep-focus camera work ( a technique of great depth of field including the three levels of foreground, middle-ground and background objects) , disorienting visual schemes, jarring editing or juxtoposition of elements, skewed camera angles (usuaaly vertical or diagonal rather than horizontal ), circling cigarette smoke, existential sensibilities, and unbalanced compositions,
Orson Welles’s film Citizen Kane inspired many of the directors of film noir in many tecnicah recpescts. The film’s contributions to film noir were high-contrast-lighting ( revealing certain characters in bright, almost washed-out light, while casting others into almost total shadow 9, low angle camera set ups (making the subject seem taller and more powerful ), and deep focus which allows the camera maintain in focus objects and characters in both the background and foreground in the same shot. )
Settings were often interiors with low-key lighting, venetian blinded windows and rooms, and dark, claustrophobic gllomy appearances. Exteriors were often urban night scenes with deep shadows, wet asphalt, dark alleyways, rain-slicked or mean streets, flashing neon ligths, and low key lighting. Story locations were often in murky and dark streets, dimly-lit apartments and hotel rooms of big cities, or abondoned warehouses.
Some of the most prominent directors of film noir included Orson Welles, John Huston, Billy Wilder, Edgar Ulmer, Robert Siodmak, Fritz Lang, Otto Preminger, and Howard Hawks.
CHINA TOWN
Scene 1 ( The Detective’s Office ) : The film starts with a pessimistic setting and a pretty awful event.( All evoking a feeling of distrust and disloyalty ) A feeling that the world is evil is dominant throughout the film. Life is full of darkness and treachory. Nevertheless the tough detective ( Jack Nicholson) is aware of all the ugly realities of life; and knows how to cope with them. Though an ordinary man( the betrayed husband) can still be led into disappointment by the world’s usual happenings and human being’s evils ( his wife’s disloyalty ); nothing can surprise film noir’s cool detective. While the husband is in a great pain of seeing his wife’s photographs having sexual relationship with a man; the detective can talk about his office’s newly repaired venetian blinds. Implying the idea that these things can happen, this is the natural way of life.
Regarding the setting, being the most evident characteristic of film noir,darkness reveals itself. A privete eye’s dark office looking at a busy LA street intoduces the audience with the dark atmosphere of the rest of the film. Deep shadows and extreme brightnesses allows the director to show what he wants us to see and to leave the rest in dark. The venetian blinds are the most useful tools in this sense, to allow just a little bit of sunshine to enter into our world of darkness.
Scene 2 ( Mr Mulray’s Office Building ) : Film noir is critical about society. It strictly denies seeing the world as something like Alice in the Wonderland. It stands against the dreamy optimism of the Hollywood movies. The feeling of wrongness strikes the audience just from the very beginning of the film to the end of it. The police and the politicians as well as a disloyal housewife are playing their roles in the overall going moral corruption. The idea that the world is evil undermines an ordinary citizen’s naive belief in the innate goodness of the state and the police. They do not exist to protect us but to secure their incomes.
The witty dialogues are the playgrounds for the critical detective who is the representative of the outsiders in the society. We hear a dialogue between Jack Nicholson ( an old cop ) and his colleague, which reveals , in an ironical attitude, all the hatred he feels towards the corrupted institution.
Scene 3 ( Mrs Mulray’s House ) : We can see the dark and bright objects together in the same scene. Deep focus including fore, middle and bakgrounds, leads the audience wonder more about what is inside. Camera is just at the back of the investigator following him very closely. So that the audience feels as a part of the investigation and is forced to think with the investigator and discover the facts.
Mysterious dialogue between the gardener and the investigator adds to the mysterious and suspicious atmosphere of the setting. Nothing is what it seems to be and nothing said is what is meant . The audience is invited to figure the things out of the mystery and get used to this manner of double speaking and double thinking in order to bring all these compilacated events and relationships into a resolution.
Scene 4 ( The Canals Where Mr Mulray’s Body was Found) : His collegues do not symphatise with the detective. He’s an outsider; and the institution does not accept him. They continuously mock and punish him for not being one of them. The instutional corruption is evident in the dialogues. People doing nothing are honored by promitions; seeing the facts brings you only despair.
Scene 5 (Meeting with Mrs Mulray at the Restaurant ) : Mrs Mulray with her suspicious character and gorgeous outlook stands in the film as the femme fatale character of film noir. She is cool, self-confident, smart. She looks as if she were acting all the time and hiding something of which our trust-worthy detective is not aware yet. She looks as if she were disloyal to her husband, excessively free in her manners, shortly a femme fatale who is a must be avoided of for men. Due to the fact that China Town intentionally and purposely included the elements of classic film noir,and was aimed to be a revival of classic film noir, Fay Dunaway’s first impression on the audience as a femme fatale is not unexpected. In a way, the film should satisfy the expectations of the audience who would be in search of well-known genre elements which are promised by the commercials, film poster and everything that makes one go and see the film. Nevertheless, at the end of the film Mrs Mulray turns out to be a victim of a very pathetic tragedy; and in her character proves the main thesis of film noir that nothing is what it seems to be.
Jack Nicholson starts to reveal his anti-hero aspects of a detective of film noir. Beginning from the restaurant scene and for the rest of the film he is seen with a bandage on his nose. When we consider the usual “too good to be true” Hollywood protogonists, the peculiarity with this type of hero is not difficult to recognize.
Scene 6 ( When We Learn Why China Town ) : This scene reveals a little bit of the mystery of the significance of China Town. Being the name of the film and the occasional references to China Town throughout the story provocates the audience’s curiousity about this place’s importance in hero’s life and its future contrubition to the end of the story. But the mysteries are not to be figured out so easily in a film noir, therefore the detective mentions only a part of this China Town story.
This dialogue is also effective in the sense that it gives an insight of the mysterious past of the detective. We come to understand under what circumstances his character has become so tough and indifferent. A tragic event, which is common with most of the film noir protogonists’ lives, dominates all his past memories and shapes all his present actions. All these usual characteristics of a typical film noir detective, such as an obsession with the past and being an old cop who is tired of violence, evil and witnessing the victory of the bad all the time, can be seen in Jack Nicholson.
Scene 7 ( The Trap) : One of the most typical of a classic film noir plot is the detective’s getting trapped and victimized though he is innocent. In search of truth which the society and its institutions tend to neglect, the truth seeker one way or another must be stopped. Here the detective finds himself in the middle of a well-plotted trap and is arrested by his old collegues.
Having been associated with the evil, the degree of darkness defines how bad the things are. Darkness foreshadows a horrible awful event to happen. This time the detective comes across the dead body of a woman and is caugth as the murderer.
Scene 8 ( the Detective Thinks He Captures the Truth in the End) : After he discovers Mr Mulray’s glasses in the pond; he knows without doubt that Mrs Mulray has murdered her husband in their house. He questions Mrs Mulray, wants to hear the truth from her. But again we come to the ultimate conclusion that the truth is relative.
DARK CITY
Scene 1 ( Tech Noir Introductive Setting ) : Dark, rain drench streets, neon lights, urban landscape, busy city life, gothic impressions and verticular shots all evoking horror and a feeling of insecurity are the aspects of a classic film noir of Los Angeles.
On the other hand, the most recognizable interior setting aspects are low-key lighting, deep shadows owing to the light bulb hanging on the ceiling, and extremely dark and extremely bright parts of the setting resulting in a contrast. In this film the distorted visions are frequently employed especially when dreams or memories are shown. Darkness represents evil and brightness represents good. The “shell beach” image is exaggeratedly bright since it symbolizes all the good days to come and longed for.
Scene 2 ( The Aliens Visit the Hotel Room ) : A scene with deep focus shows the three planes( foreground, middleground and background ) at the same time. The faces of the aliens are particularly bright adding to the gothic atmosphere of the scene.
Scene 3 ( John Murdock Questions his Identity ) : The setting here totally looks like 1950s America. It can be considered as a reference to classic film noir where the tough detectives wear trench-coats and the natural elements like chilly cold or wind add to the thrilling atmosphere.
Scene 4 ( Scientist in the Swimming Pool ) : After the shock of the atomic bomb used by Americans in Japan, people’s ultimate confidence in science was undermined. Science and scientists have been frequently considered in tech-noirs and in the products of science fiction, as servants of the evil. They are looked down on and in different ways humiliated.
Scene 5 ( When the Buildings are replaced with the New Ones ) : Every night at 12, they destroy the old buildings and replace them with the new ones. They are actually are trying to destroy the memory of a whole society. The personal memories, the memories of childhood or the neighbourhood are all to be destroyed in a night. We again come across a very favorable theme of film noir; the search for identity and the question “who am I?” What amkes us what we are today are the memories. They make us different from each other. The aliens are in search of this difference.
Memories are important in film noir. Jake in China Town is trying to get rid of his memories, but at the same is very closely connected to them. The past haunts us. It is there all the time.And in Dark City, the lack of memories and the absence of a past causes in John Murdock a feeling of unease. A past is desperately needed.
Scene 6 ( Emma Singing in a Club) : Emma looks like a typical film noir femme fatale character, attractive, cold and distrustful (she betrays her husband ). But since at the end of the film everything turns out be not real; she is not to be blamed and a false femme fatale. ( In China Town Mrs Mulray turns out to be innocent as well; a victim of the system.)
Scene 7 ( When the End is the Wall) : Some of the common film noir themes are symbolically given in this secene. Being trapped, getting stuck, longing for mobilization and freedom.
Scene 8 ( The Dialogue with the Alien ) : The complicated plot and the mystery in it is finally resolved. The question “ what do the aliens want from them? “ is answered leaving us with another universal question “what makes human beings different from each other? “. As a film noir, it never lets the audience sit and enjoy the film in peace.
Scene 9 ( The Sun ) : In a totally clastrophobic atmosphere the characters and the audience have longed for warm sun beams. The light is identified with sunny good days. The reign of the evil has been ended; the darkness has left the scene. So it is the sun’s turn to enter the scene.
The film has got a relatively optimistic ending, but it is still not good enough. Knowing the fact that they are still in a place where they do not belong and just trying to create an artificial nature ( ocean and sun) makes us uneasy. Cause no film noir is intended to make the audience happy.
Sunday, December 10, 2006
Size Anne Diyebilir miyim Evinde Neler Oluyor?
Hangisi daha soylu bir düşünce? Bu tür programları ev kadını oyalaması olarak görüp yok farzetmek mi? Yoksa direnip popüler kültürün bütün ört bas etmelerine, süslü kapaklar yapmalarına, arkalarındaki güç ilişkilerini görmeye çalışmak mı? Hiç birşeyin gösterilmek istendiği kadar basit olmayacağı şüpheci yaklaşımıyla Size Anne Diyebilir miyim? adlı programın basit, tanıdık ve geleneksel bir çöpçatanlık oyunu olmaktan öte, toplumumuza yerleşmiş, yerleştirilmiş güç ilişkilerinin artık kemikleştirildiği, baskın güçlerin toplumda tam bir itaat yaratmaya yönelik güncel hamlelerinden biri olduğu görüşündeyim. Çoğunlukla görmemezlikten gelinen, alt tabakaya özgü basit eğlence şekilleri olarak küçümsenip yok farzedilen birçok popüler kültür ürünü, tolumdaki güç ilişkilerinin içerisinden doğar ve farklı topluluklarca farklı algılanıp anlamlandırılarak zincirleme bir üretkenlikle yeni güç ilişkileri doğurur. Etkili bir popüler kültür ürünü olarak seçtiğim bu programın, hangi niyetle, hangi baskın güç tarafından hangi insanlara boyun eğdirme amacıyla yaratıldığı, hangi güç ilişkilerini nasıl yansıttığı ve her rıza yaratma çabasının kaderinde olduğu gibi ne tür direnişlerle karşılaştığını incelemeye çalışacağım.
Güç ilişkileri, Michel Foucault’nun “Metod” adlı makalesinde belirttiği gibi “ekonomik süreçler, bilgi ilişkileri ya da cinsel ilişki gibi dışarıda bir yerde kalmaz; aksine bütün bu diğer ilişkilerin hemen içerisinde yer alır.” Güçlerin savaşı, eski zamanların meydan savaşları gibi halkın gözünden uzak gerçekleşmiyor. Bakkaldan aldığınız çikolatada, can sıkıntısından dolaştığınız alışveriş merkezinde, kendi evinize adım attığınız anda ya da Size Anne Diyebilir miyim?’de bizim de içinde olduğumuz kıran kırana bir güçler savaşı biz hiç farketmeden devam ediyor. Güçlerin savaşı yaşadığımız hayatın her anında var, ve biraz yakından bakıldığında ortaya çıkarılabilir.
Foucault’ya göre güç, hiçbir zümrenin, sınıfın ya da kişinin malı değildir. Güç elde tutulabilecek bir şey bile değildir. “Güç, içerisinde eşitlik olmayan hareketli ilişkilerin birbiriyle etkileşiminde hissedilir.” (“Metod”) Bir başka deyişle eşitliğin olmadığı her tür hareketli ilişki içerisine güç sızmıştır. Eşitsizliği, bir baskın güç bir de bu güce boyun eğmek zorunda brakılan taraf olarak algılayabiliriz. Bu, burjuvazi-işçi sınıfı, erkek-kadın, çocuk-ebeveyin, yaşlı-genç, öğretmen-öğrenci ilişkileri şeklinde bir hakim bir de uymak zorunda olan tarafı barındıran her tür ilişkide görülebilir. Marksistlerin, toplumdaki tüm üst yapıları (sanat, kültür, din vs.) ekonomik yapıya, ki onu da şekillendiren üretim yöntemleridir, bağlayan görüşleri, toplumdaki güç dağılımında kazançlı olan topluluğu burjuvazi olarak belirler. Dolayısıyla popüler kültür de, egemen sınıf olan burjuvazinin baskı kurma ve yönetme yöntemlerinden sadece biridir.
Gramsci, “Egemenlik, Aydınlar ve Devlet” ( Hegemony,Intellectuals and State ) adlı makalesinde, yönetilen toplulukların rızasının sağlanmasının başarılı bir egemenlik kurmada en az fiziki güç kullanmak kadar etkli olduğunu söylüyor:
“ Parlamenter rejimlerin artık klasikleşmiş normal egemenlik kurma yönteminin özelliği, fiziki güç ve rızanın bir bileşimi olmasıdır, bu ikisi birbirini karşılıklı olarak dengeler ve fiziksel güç kullanımı rıza oluşturmaktan daha baskın değildir. Aslında yapılmak istenen şey, baskının ( güç kullanımının ) çoğunluğun rızası ile gerçekleşiyormuş gibi görünmesini sağlamaktır. ”
Dolayısıyla popüler kültürün Marksist bakış açısı, bize her türlü popüler kültür ürününü, ezilmeye razı olan bir işçi sınıfı yaratmaya yönelik bir burjuvazi kandırmacası olarak gösterir. Devletin ( devlet burjuva sınıfının sözcüsü olduğu için aynı zamanda burjuvazinin ), ideolojik devlet araçları vardır. Althusser’e göre egemen sınıf alt sınıfa kendi belirlediği ideolojiyi benimsetmeye çalışır. İdeoloji ise ezilen sınıfın kendisini ezilmiyormuş gibi hissetmesini sağlayacak bir rüya alemidir. “ İdeoloji, bireylerin kendi gerçek yaşam şartlarıyla kurdukları hayali ilişkiyi temsil eder.” ( Louis Althusser, “İdeoloji ve Devletin İdeolojik Araçları” ) Birey, eşit değildir ama kendisini eşit gibi hisseder, parasızdır ama her an çok zengin olabileceği ihtimaline inanır, güzel değildir ama biraz makyaj ve güzel elbiselerle mankenler kadar alımlı olabileceğini bilir.
Size Anne Diyebilir miyim? evinde yarışmacılara benimsetilen ideoloji, her güçsüzün hayali paraya ve hatta aşka biraz kavga, bunalım, zorluk sonrasında da olsa ulaşılabileceği. Hayat size hep sırtını dönmüş olabilir, ama herkese eşit fırsat tanıyan mükemmel sistem kapitalizmde artık kazanma sırası sizde. Burjuvazinin ideolojik aracı medya, burjuvazinin herkesin yürekten inanmasını istediği, bu ülkede herkese eşit fırsat tanınıyor hayalini önce yarışmacılara, sonra da izleyenlere gördürüyor. Böylece boyun eğen sınıfın, yeterli eğitim alamasa da, yeterli beslenemese de, yeterli barınamasa da “bir gün gelir hem paraya hem aşka kavuşurum” umuduyla oturup sıra beklemesi konusunda rızası alınmış oluyor.
Kapitalist düzenin işleyişine hiç itiraz etmeden, bu işleyiş içerisinde boğulmamaya çalışmak, ve bunu yaparken de gerekirse ahlaktan, geleneksel aile kurallarından, dostluklardan, kendine saygıdan taviz verilebileceği konusunda da rıza alınıyor bu programda.
“Favori gelin” ya da “ favori kaynana “ olabilmek için yarışmacılar birbirlerini gammazlayabiliyor, sırlarını açığa çıkarabiliyor, kapıları dinleyebiliyor ya da yirmi yaşındaki bir genç kız altmış yaşındaki bir kadına hakaret edebiliyor. Bütün bunlar yarışmanın kurallarına aykırı değil. Çünkü sonuca giden her yol, serbest ekonomide olduğu gibi, burada da mübah.
Andrea L. Press Women Watching Television( Televizyon Seyreden Kadınlar ) adlı kitabında, işçi sınıfı kadınlarının televizyonu gerçek olarak algıladıklarını, televizyonu bir öğrenme aracı olarak gördüklerini ve çocukluklarından beri televizyon seyretme konusunda ailelerinden yana hiçbir kısıtlama yaşamadıklarını, ve hatta anne babaları tarafından bu konuda cesaretlendirildiklerini söylüyor. Orta sınıftan gelen kadınlar ise, Press’in yaptığı görüşmelerde, televizyonu gerçek olarak algılamadıklarını, cidiye almadıklarını ve çocukken ailelerinden fazla televizyon seyretmemeleri konusunda sürekli uyarı aldıklarını söylüyorlar.
Bu durumda televizyon, güçlü sınıf için gerçek hayatın bir yansıması değil; öte yandan işçi sınıfı için gerçekleri öğreten bir aracı. Bütün bu özellikleriyle de egemen sınıfın sorunsuz bir şekilde egemenliğini sürdürmesi açısından da en etkili ideolojik araç.
Size Anne Diyebilir miyim?, bir televizyon kanalından bütün gün canlı olarak yayınlanıyor. Yine ulusal kanalların en büyüklerinden birinde de, her Cumartesi akşamı finali üç saati aşan bir süre boyunca, hafta içi her öğleden sonra ise özetleri ve seyirci yorumları yaklaşık iki saat boyunca yayınlanıyor. Aynı kanaldaki Sabah Sabah Seda Sayan’da da yine programın özetleri veriliyor ve stüdyodaki seyircilerden gelişen olaylar hakkında yorumlar alınıyor. Bu ulusal televizyon kanalı, haftada yaklaşık yirmi üç saat boyunca bu programı yayınlıyor. Sanayileşmiş ülkelerde popüler kültür ürünlerinin de birer alınıp satılan, üretilen tüketilen mal olduklarını göz önüne alırsak, çok seyredilen bu programın popüler kültür üreticilerine iyi kar bıraktığı; aralarda seyrettirilen reklamlarla da kapitalizmin üretim araçlarını elinde tutan hemen hemen her kesimine faydalı olduğu görülebilir. Egemen sınıf bu program sayesinde sadece rıza kazanmıyor, büyük paralar da kazanıyor.
Ancak Foucault’un güç hakkında söylediklerine geri dönecek olursak, bu popüler kültür ürününde aramamız gereken tek güç ilişkisinin burjuvazi-işçi sınıfı arasındaki güç ilişkisi olmadığını görürüz. Çünkü eşitliğin olmadığı, yani bir hakim bir de boyun eğen tarafın olduğu her tür ilişkide bir güç ilişkisi vardır. Foucault diyor ki : “ Güç aşağıdan gelir, yani, güç ilişkilerinin kökeninde yönetenler ve yönetilenler arasındaki zıt kutuplu, her şeyi içine alan ve genel bir matriks olarak hizmet eden bir zıtlaşma yoktur- yukarıdan aşağıya uzanan ve küçük küçük topluluklara etki eden ve sonra da sosyal yapının en derinlerine inen böyle bir zıt iki kutupluluk durumu söz konusu değildir.”
Dolayısıyla bu tür popüler kültür ürünlerinde, tepeden inme bir güç gösterisi, herşeye hakim bir güçlü sınıf ve onun yönlendirmesiyle oluşan anlamlar zinciri değil, aynı gücün toplumun derinliklerinden, küçük küçük ilişkilerinden gelip yine de bu güce nasıl hizmet ettiklerinin izini sürmek gerekir. Aile, kadın-erkek ilişkisi ya da gelin-kayınvalide ilişkisi bu programın oluşturduğu bir tür laboratuar ortamında alttan gelen, toplumun her hücresine sızan ve geneline hakim olan gücü açığa çıkarıyor.
Anneler ve oğullar arasındaki ilişkiye baktığımızda, kapitalizme en uygun güç ilişkisi karşımıza çıkıyor. Programdan çok sıkılan ya da gerçek aşkı burada bulamayacağını düşünmeye başlayan oğul, annenin baskısı ile hemen doğru yola getiriliyor. Sistemi eleştirmek, ona isyan etmek, programın kurallarına uymamak kesinlikle söz konusu değil. Böyle bir durumda hiçbir başka güce gerek kalmadan, hemen aile içerisinde, gerek baskıyla gerekse tatlı sözlerle rıza oluşturulma yöntemiyle, isyancı oğul hemen düzgün işlemesi gereken kuralların tekrar içine çekiliyor.
Anneler hafif bunalım belirtileri vermeye başlayınca ( çoğunun yaşlı insanlar olmasından kaynaklanan kavga anında tansiyonlarının yükselmesi gibi -28 Ocak’ta yayınlanan gündüz özetlerinde Müjgan Hanım’ın tansiyonu yükseldiği için yataklara düştüğünü görüyoruz ), oğul annesini o kızı çok sevdiğine ve programdan ayrılmalarının onun mutsuzluğunun sebebi olacağına ikna ederek oyunun işlemesini sağlıyor.
Yeterince atak olmayan, kızların gönüllerini fethetmekte başarılı olamayan oğul yine anne tarafından uyarılıyor. Açıkgöz olması, rakiplerine nefes aldırmaması, gönlünü çaldığı kızı kimselere kaptırmaması konusunda annesinden tavsiyeler alıyor. Kapitalizmin atak ol, kimseye acıma, başarıya kilitlen ve önüne çıkan bütün engelleri yık kuralları aile içerisinde önce annenin oğluna tavsiyeleriyle sonra oğulun anneyi kurallara çekmek için uyarılarıyla, kuralların dışarıdan bir güç tarafından hatırlatılmasına gerek kalmadan yerleştiriliyor. Toplumda çocuklarının sistem içinde ezilmesini istemeyen anne babalar zaten kapitalizmin kurallarını çocuklarına okuldan önce öğretmeye başlıyorlar.
Kadın-erkek ilişkilerine baktığımızda da yine, çok özel olması gereken bir gönül ilişkisinde bile kapitalizmin kurallarının işlediğini görüyoruz. Gelin adayları, pazarlık kızıştırmada, kendilerini en pahalıya satmada başarılı olmaya çalışıyorlar. Hem seyircilerin oyları hem de damatların tercihleriyle işleyen sistemde, o evde daha uzun süre kalabilmek için onların da gerçekten çok acımasız, iki yüzlü, az duygulu ve ezip geçen kişiliklere sahip olmaları gerekiyor. Yine 28 Ocak’ta yayınlanan özetlerde gelin adaylarından Billur, damat adayını evdeki başka bir kızla yakınlaştığı için suçluyor. Damadın o kızla çok yakın bir şekilde dansettiğini, ve bu durumu da ona evdeki başka bir kızın haber verdiğini söylüyor. Daha sonra bu durum, iki sevgili arasında olabilecek sıradan bir kıskançlık olayından sapıp, bunu Billur’a kimin söylediğine odaklanıyor. Hem damatla dans eden gelin adayı, hem de bunu haber veren aday sorguya çekiliyor, suçlanıyor. Ama asıl başarısız ilişki yürüten Billur ve damadı bütün bunlardan kendilerini sıyırıp, herkesin düşman olduğu inancına sarılıp ilişkilerini devam ettiriyorlar. Yarışmacılar oyun aşklarını, etraflarındaki insanlara zarar vererek, onları mutsuzlaştırarak yaşıyorlar.Kapitalist toplumlarda olmak zorunda olduğu gibi... Herkes aynı anda mutlu olamaz. Çünkü çoğu kişinin mutluluğu herşeye aynı anda sahip olmaktan geçer. Toplumda bir kişi mutlu olduğunda aynı anda birçok kişi mutsuz olur. Çünkü diğerlerine mutlu olunacak hiçbir şey kalmamıştır. Dolayısıyla bu evde de sadece bir kadın, bir erkek, bir de kayınvalide mutlu olacaktır. Kazananlar bütün altınları, hediyeleri alıp götürecek; diğerleri ise aylardır çektikleri acılarla, buhranlarla, hayal kırıklıklarıyla evlerine yollanacaklardır.
Toplumdaki en özel, ne üretim ilişkileriyle ne devletle ne de egemen sınıfla hiçbir alakası yokmuş gibi görünen tamamen kişisel sandığımız ilişkiler de bile var olan burjuvazi ve işçi sınıfı arasındaki güç ilişkisi, programın oluşturduğu küçük toplum örneğinde görülebiliyor. Ancak toplumda var olan tek güç ilişkisi burjuvazi ve işçi sınıfı arasındaki güç ilişkisi değil. Fiske’e göre, “ Popüler kültür, boyun eğme koşulları altında üretilir.” Yani popüler kültürün ortaya çıktığı yerde, bir baskın güç bir de ezilen güç her zaman vardır. “Fakat sınıf farklılığı, toplumdaki tek baskı kurma-boyun eğme ekseni değildir; sınıflar içerisinde bir çok farklı insan oluşumu vardır.” ( Fiske, “Commodities and Culture” ) Fiske, popüler kültürün sadece işçi sınıfına ait, onun için var olan bir olgu olduğuna katılmıyor. Kültürel uygulamaların, ezilenler arasında kurulan bağlılıklara özgü olduğunu düşünüyor. Diyor ki:
“ Hangi sınıftan olurlarsa olsunlar kadınlar, Bourdieu’nun ( Bourdieu popüler kültürün işçi sınıfına özgü olduğunu düşünen bir yazar ) işçi sınıfı kültürünün bir göstergesi olarak belirttiği şekilde pembe dizilere ilgi gösterebiliyor ve gösteriyorlar da, fakat bu durum ezilenlerin kültürüne ya da popüler kültüre atıfta bulunmak için genelleştirilebilir...... Kadınların zevkleri ve işçi sınıfının zevkleri birbirine benziyor; ancak bunun sebebi kadınların işçi sınıfından olması ya da işçi sınıfının kadınsı olması değil; bunun sebebi, her ikisinin de gücü elinden alınmış sınıf olması ve böylelikle de kendileri ile popüler kültür uygulamaları arasında kolayca bir bağ kurabilmeleri.” ( 47)
Ataerkil toplumumuzda kadınların gücü elinden alınan sınıf, erkeklerin ise baskın güç olduğunu göz önüne aldığımızda kadın erkek arasındaki güç oyununun popüler kültür ürünlerine sızması kaçınılmazdır. Çünkü popüler kültür toplumdaki güç ilişkilerinin tam içindedir. Size Anne Diyebilir miyim?’deki gelin adaylarının bütün hakları ellerinden alınmış. Kendilerini beğendirmekle yükümlü oldukları, damat adaylarının gözü kulağı konumundaki kayınvalideler ile aynı evde yaşamak zorundalar. Televizyonlarının başındaki ataerkil düzenin öğretileriyle yetiştirilmiş milyonlarca kadın da birer fahri kayınvalide kimliğinde gelin adaylarını kontrol altında tutuyorlar.
Gelin adayı Seval’in kayınvalidesi Günay Hanım, özetlerden birinde Seval’i tehdit ediyor. “Ben sana bunu yapmayacaksın demedim mi diyor.” Gelinlere yapmaları ve yapmamaları gereken şeyler söyleniyor. Hakkını aramaya çalışan gelin adayı ise, hem evin içinde toylukla, ne yaptığını bilmemekle suçlanıp bir kenara atılıyor; hem de seyircilerden büyüklerine karşı gelen kural tanımaz gelin olarak azar işitiyor, sindiriliyor. İsyancı gelinler, münasip eşlerini evlerinde oturup bekleyen genç kızlara ibret olarak cezalandırılıyor.
Erkeklerin gelin ile ya da hatta kendi anneleri ile karşılaştırıldığında çok baskın bir güçleri var. Herşey erkeğe soruluyor, bir sorun varsa onun çözmesi bekleniyor, güç sahibi erkek olduğu için hem erkeğin annesi hem de gelin adayı onu kendi yanına çekmeye çalışıyor; tatlı dille kandırıp ondaki gücün bir kısmını kendi çıkarları için kullanmaya çalışıyorlar. Damatların gelin-kayınvalide evini olağan ziyaretlerinden birinde, evde çok büyük bir kavga çıkıyor. Bütün gelinler bütün kaynanalar birbirine bağırmaya başlıyor. Ancak damatlardan biri “ Yeter be!” diye bağırıp bu kadın çılgınlığına bir son veriyor. Bütün kadınlar (gelinler, kaynanalar ) babalarından azar itmiş çocuklar gibi susup bir kenara çekiliyor.
Kadın-erkek arasındaki gönül ilişkilerinde hep erkeklerin öncü olması bekleniyor. Gelinlerini erkekler seçiyor, sonra beğendikleri kızlara yaklaşıyorlar. Kızların genellikle tek yükümlülükleri, olabildiğince güzel görünmeye çalışıp erkeklerin onlara yaklaşmasını beklemek. Aşkını ilan edebilen bir kız hafiflikle suçlanıyor, ve ne erkeklerin ne de onların annelerinin onayını alabiliyor.
Gelin adaylarının toplumda kadınlara biçilmiş geleneksel rollere itirazları yok gibi görünüyor. Ataerkil düzende kadınları başarıya götüren yolun bu rollere uymak olduğu konusunda onlarda rıza oluşturulmuş durumda. Evdeki gelin adaylarından biri boş vakitlerinde örgü örüyor. Toplumsal sorunlardan asla bahsetmiyorlar. Evlenme yaşı gelmiş kızlardan beklendiği üzere, kız arkadaşlarıyla oturup diğer kızların dedikosunu yapmak; ya da çıktıkları çocukla bir önceki buluşmada ne yaptıklarını anlatmak; bu buluşmalarla ilgili kafalarına takılan şeyleri diğer kızların tartışmasına açmak onların en sevdikleri vakit geçirme faaliyetleri.
Cinsellik konusunda da çekingen roller üstlenmelerinin, oy ve onay toplama açısından işlerine yarayacağının bilincindeler. Türkiye’de kadın-erkek arasındaki cinsel ilişkide de aynı baskın güç ve ona boyun eğen taraf ilişkisinin izlerini görmek mümkün. Şahika Yüksel, “Cinsellik İdeolojisi: Dün ve Bugün”adlı yazısında şunları söylüyor:
“İki cins, hayata, birbirlerine ve cinselliğe ayrı ayrı hazırlanır. Çocuklar ayrı iki dünya içinde, farklı normlara ve kalıp yargılara göre büyütülür, kadınlık ve erkeklikle ilgili çelişkileri tartışmak için aynı çatılar altında (aile yuvaları) yollarış ayrılış sürecine bakalım. Cinslerden biri, erkek olan taraf, amaca, başarmaya, duygusal yönden açık vermemeyeyönelik eğitilirken, kadınların kurgusu (onlar tek başına bir şey başaramayacağına göre) olayın sürecine yönelik olmalıdır.İyi bir genç kızın “romantik” duygularla boyanmış ve fizik yakınlığa yabancı hayalleri vardır; gerçekleşmesi pek olanaklı olmayan beklentileri idealize edilir. Cinselliğinden, bedeninden ve arzularından uzak tutularak, onlar bastırılarak büyütülür kadın. Sonra beyaz atlı prensi gelip ondan adını alıp kendininkine eklendiğinde, yani evlendiğinde ve meşru yoldan sevişmesi gerektiğinde gafil avlanır, bu arada kimliğini de kaptıracağından habersizdir...” ( Türkiye’de Kadın Olgusu, 118)
Evin içerisinde erkekler kızlara daha rahat dokunuyorlar. Rahatça cinsel imalarda bulunabiliyorlar. Kızlar ise geleneksel ataerkil Türk aile yapısına uygun hareket etmek zorunda olduklarını biliyorlar. Gelin adaylarından biri, dosta düşmana namusunu ispatlamak istermiş gibi, “Annemler beni buraya yollarken şartlar koydular. Şu yatağın üzerinde erkeklerle konuşmayacağıma söz verdim ” diyor. Gelin adayları özellikle de ne kadar namus düşkünü ailelerden geldiklerini övünerek kameralara anlatıyorlar. Kadının cinsel açıdan kısıtlanması, kadınlarca doğru olarak kabul ediliyor; ve ataerkil düzende bir kadının kabul görmesi için uyması gereken bir kural olarak annelerden kızlarına aktarılıyor.
Evde diğer kadınlara oranla daha güçlü gibi görünen kayınvalideler de aslında bu güçlerini yine erkeklerden alıyorlar. Ataerkil toplumlarda evlenirken kadından alınıp eşine verilen birey olma yetisi, kadın, erkek çocuk doğurduğu takdirde ona iade ediliyor; ancak geri verilen bu gücün ataerkil düzenin savunulması adına kullanılması şartıyla. Ferhunde Özbay, “Kadının Statüsü ve Doğurganlık” adlı yazısında toplumumuzda kadının toplum içerisindeki yerinin yükselmesi ile çocuk doğurması arasındaki ilişkiyi şöyle açıklıyor:
“ Erkek egemen normların geçerli olduğu toplumlarda kadınların toplumda var olma nedeni çocuk doğurma kapasitelerine indirgenmiştir. Örneğin birçok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de kadın ve anne sözcükleri eş anlamda kullanılabilmektedir. Böyle bir kültürel yapıda bir kadın için çocuksuz olmak son derece statü düşürücüdür; çocuksuz kadın ya evde kalmıştır ya da kısırdır. Her iki deyim de kadını aşağılamak için kullanılır. “
Ancak kadının gücünü geri alma savaşı, sadece çocuk doğurmayı başarmasıyla bitmiyor. Doğan çocuğun cinsiyeti de, kadının Size Anne Diyebilir miyim? evindeki kayınvalide adayları kadar mağrur dolaşabilmesi açısından önemli. Ferhunde Özbay yazısına şöyle devam ediyor:
“ Toplumsal olarak doğurganlığın kadının statüsünü arttırması için doğan çocuğun cinsiyeti de önemlidir. Hiç erkek çocuk doğurmamış bir kadın, baba soyunun devamını sağlayamadığı gerekçesi ile saygınlığını yitirebilir. Evlenip, çocuk doğurmuş, hele erkek çocuğu olan kadınlar, toplumsal olarak ödüllendirilir; evli olmayan ve çocuksuz kadınlara göre daha fazla saygı görürler. Yasal ve toplumsal normlar annelik ve aile ile ilgili sorunlarda evli anneleri diğer kadınlara göre daha fazla korur.”(118)
Programda karşımıza çıkan kayınvalide adayları, gelin adaylarını azarlayabiliyor, sık sık eleştiriyor, tehdit ediyor ve onları uygun birer gelin haline getirmek için kişilik hakları üzerinde canları istediğince oynayabiliyorlar. Bütün bunların ardından ise gelinlerin tam bir itaat örneği göstererek gelip ellerini öpmeleri bekleniyor.Bir zamanlar, daha erkek çocuk sahibi değillerken üzerlerinde oynanan erkek egemen toplumun güç oyunlarını gelinleri üzerinde devam ettirmek ister gibiler.
Peki bu popüler kültür ürününün barındırdığı tüm bu güç oyunları, ezilen sınıfların rızasını oluşturmaya yönelik sunulan bu yaşam bişimleri, ezilen hedef kitlelerin gerçekten onayını alıyor mu? Yoksa popüler kültür ürünü hangi niyetle üretilmiş olursa olsun, onun toplum içinde yarattığı etki, onu tüketenlerin bu ürünü nasıl anlamlandırdığına mı kalmış?
Erkan Yüksel, Medya ve Kültür adlı kitabında Bernard Cohen’in bir sözüne yer vermiş. Bernard Cohen diyor ki :” Medya ne düşüneceğimizi söylemekte başarılı olmayabilir, fakat ne hakkında düşüneceğimizi söylemekte fevkalade başarılıdır.”(105) Bu açıdan Size Anne Diyebilir miyim? milyonlarca kişiyi (çoğu kadın olmak üzere) televizyon başına oturtmuş; çok yüksek izlenme oranları yakalayıp iyi karlar bırakmış; haber programlarına, yarattığı ilginç kişiliklerle ve olaylarla konu olmuş; kadınların ev toplantılarında ya da kahvehanelerde konuşulmuş; dolayısıyla gerçek anlamda bir gündem belirlemiş olabilir. Ama asıl nokta şu, bu program gerçekten de hedeflendiği gibi baskın güç-ezilen güç arasındaki güç oyununda baskın tarafa hizmet ediyor mu?
Michel Foucault’a göre “ Gücün olduğu her yerde direnç de vardır, buna rağmen bu direnç egemen gücün dışından bir yerden gelmez Şöyle söylemek doğru olur mu, bir kişi her zaman gücün içerisindedir, güçten kaçış yoktur, gücün olduğu yerde onun dışında kalmaktan bahsedilemez, çünkü birey her şekilde bu yasaya tabidir? Ya da şöyle söylemek, tarih mantığı, güç de tarihi aldatıp yenmiştir ve ortada hep bir kazanan vardır? Bunları söylersek, güç ilişkilerinin birbiri içine sıkıca geçmiş özelliğini iyi anlamamış oluruz. Güç ilişkilerinin varlığı, birçok noktadan gelen direnişlere bağlıdır: bunlar güç ilişkilerinde, düşman, hedef, destek ya da kulp görevini üstlenirler. Bu direnç noktaları, güç ağının her yerinde vardır. Dolayısıyla da büyük bir İtiraz’ın gerçekleştiği tek bir yerden, bir isyan ruhundan, bütün ayaklanmaların kaynağından, ya da saf bir devrim yasasından bahsedilemez.” (“Method”)
Yani egemen güçlere karşı direniş, etkileri somut bir şekilde gözlemlenebilecek toplu bir eylem değildir. Gücün bize direttiği her yargıya biz de direniriz. Popüler kültür karşıtlarının düşündüğü gibi, popüler kültür egemen sınıfların nükleer silahı, alt sınıflar ise popüler kültür baskısına maruz kalan çaresiz yığınlar değildir. Her ürüne anında bir direniş gösterilir. Popüler kültür ürününün oluşturduğu anlamlar da, zaten güç sahibi sınıfın amacı ile ona gösterilen direnişin bir bileşkesidir.
Endüstrileşmiş toplumlarda iş dağılımı profesyonelce yapılır. Bir endüstri sektörü olarak görülen popüler kültür de bu profesyonel iş dağılımından nasibini alır. Hiç kimse artık kendi ekmeğini kendisi yapmadığı, kendi ineğini kendisi yetiştirmediği gibi kendi kültür ürününü de kendisi oluşturmaz. Bu yüzden de popüler müzik dinlemek ya da pembe dizi izlemek ezilen sınıfın güce sessiz boyun eğişi olarak değil; As de Certeu’nun teşhis ettiği gibi “insanların elindekilerle idare etmesi” olarak değerlendirilmelidir “ki insanların elindekiler de kültür ( ve diğer sanayilerin ) ürünleridir.( Fiske, 35 )
Fiske bu görüşe şunu ekliyor : “ Popüler kültürün yaratıcılığı, sanayi ürünlerinde olduğu gibi daha çok malın üretim aşamasında yatmaz. İnsanların ortaya çıkardığı sanat burada, “idare edebilme” sanatıdır. Günlük hayatın kültürü, kapitalizmin sağladığı kaynakların yaratıcı, ayırt edici kullanımında yatar.”(Fiske, 41)
İnsanlar popüler kültürü tüketiyorlar; ve bunu başka çareleri olmadığı için yapıyorlar. Ama bu tüketime kendi anlamlarını yüklemeyi ihmal etmiyorlar; ve gerilla taktikleriyle sürekli olarak egemen güçlerin popüler kültür ürünlerinde direttikleri yargılara direniyorlar. İnsanların popüler kültüre direnişi De Certeau’nun tarifiyle Fiske’in kitabında şu şekilde ifade ediliyor:
“De Certeau bu çekişmeyi açıklamak için askeri bir benzetme kullanıyor; güçlünün devasa, iyi organize olmuş kuvvetleriyle donatılmış stratejisinin güçsüzün hızlı gerilla taktikleriyle karşılaştığını söylüyor. Bu taktikler, güçlünün kuvvetlerindeki zayıf noktaları gözüne kestirmeyi; ve gerilla savaşçıları olarak işgalci orduyu sürekli tacizlerle rahatsız etmeyi içeriyor. Gerilla taktikleri güçsüzün sanatıdır: güçlüye asla açık savaş meydanında meydan okumazlar; çünkü bu yenilgiye davetiye çıkarmak olacaktır. Bunun aksine, güçlünün hakim olduğu sosyal düzen içerisinde ve bu düzene karşı kendi konumlarını sağlamlaştırmaya çalışırlar.” (Fiske, 19)
Size Anne Diyebilir miyim? evinde olup bitenlerden bölümler gösterildiği ve sonra da stüdyodaki seyircilerin fikirlerinin alındığı Sabah Sabah Seda Sayan adlı programda, izleyicilerin direniş için kullandıkları gerilla taktikleri gözden kaçmıyor. Programı telefonla arayan seyircilerin çoğunun derdi, Günay Hanım ile gelin adayı arasında geçenler hakkında yorum yapmak değil; Seda Sayan’ın telefonla arayanlara verdiği hediyeleri kapmak. Programı arayan orta yaş üstü kadınlardan birine Seda Sayan kaç çocuğu olduğunu soruyor. Kadın da üç kızı olduğunu, bunlardan birinin evli birinin de evlenmek üzere olduğunu söylüyor. Seda Sayan arayan izleyicinin toplumsal konumu itibari ile konuya yakın olduğunu düşünmüş olacak ki “ Siz de bir kayınvalidesiniz. Gelininiz ya da damadınız size şunları söyleseydi ne yapardınız” gibi sorular sorup izleyiciyi bu karmaşanın içine çekmeye çalışıyor. İzleyici ise, soruya cevap vermekten ziyade, “benim de kızım var, evlenecek Mayıs’ta inşallah” diyerek Seda Sayan’ın kızına vermesini istediği çeyizlik hediyeleri bir an önce toplayıp gitmek derdinde. Orta yaşlı, kendi halinde bir ev hanımı, Seda Sayan’ın oyununa gelmeyip vur-kaç tekniğiyle ve hatta güçlünün silahıyla güçlüyü vuruyor.
Bir başka direniş de stüdyodaki yine kadın seyircilerden birinden geliyor. Evde gelişen bir başka olay üzerine yorumlarını belirtmek üzere mikrofonu ele geçiriyor. Önce apar topar olay hakkındaki fazla da önemsemediği yorumlarını veriyor; hemen sonra hazır mikrofon elindeyken Almanya’daki yakınlarına selam göndermeye başlıyor.
Görüldüğü üzere boyun eğiyormuş gibi görünen sınıfın gerilla savaşçıları popüler kültürün her açığını yakalamak da oldukça ustalaşmışlar. Bir başka izleyici de programın kurallarına göre oynayarak ve hiç de tepki toplamadan programın ahlakını eleştiriyor.”Gelin adaylarından birinin davranışını eleştirirken, sokakta biri bana böyle bir şey yapsa çok kızarım. Bunlar da sokakta olup bitiyor zaten, herkesin gözü önünde” diyor. Durup baktığınızda, Size Anne Diyebilir miyim? programının da Seda Sayan’ın şovunun da artık egemen sınıfların ideoloji diretmesi ortamı olmaktan çıkıp, gerilla savaşçısı ev hanımlarının zeki, sinsi, küçük saldırılarıyla ele geçirdikleri yayınlar haline geldiğini görüyorsunuz.
Popüler kültür, işçi sınıfının, kadınların ya da gençliğin çaresizce altında ezildiği bir egemen güç ordusu değil. Belki bir ordu ama, bu ordu mutlak güç sahibi değil. Sanayi toplumlarında insanlar popüler kültür ürünlerini satın alıyorlar, izliyorlar ve gönüllü olarak tüketiyorlar. Ama bu tüketimi tam da egemen güçlerin onlardan beklediği şekilde yapmıyorlar. Size Anne Diyebilir miyim?’i izleyen bir genç kız ataerkil sistemin oğulları yücelten sistemine karşı çıkıyor. Stüdyodan kayınvalidelerden birine sesini duyurmaya çalışıyor “ O sizin oğlunuzsa, Selma da annesinin babasının biricik kızı!!!” Fiske, popüler kültürü nasıl canımızın istediği gibi anlamlandırıp kullandığımız konusunda şunları söylüyor:
“ “İki şeyin arasında durabilme sanatı” popüler kültürün sanatıdır. Onların ürünlerini kendi amaçlarımız için kullanmak, üretim ve tüketim arasında durma sanatıdır; konuşmak, onların dil sistemi ile kendi somut deneyimimiz arasında durmaktır; yemek pişirmek, onların süper marketi ile kendi eşsiz yemeğimiz arasında durmaktır.”
Sonuç olarak popüler kültür ürünlerinin ne niyetle üretildiği, ne kadar iyi üretildiği, ne kadar yaratıcı olduğu ya da insanlarda nasıl tepkiler yaratmaya çalıştığı; bütün bunlar onun hedeflenen etkisini garantileyen şeyler değil. Popüler kültür ürününün etkisi, ancak ve ancak egemen gücün stratejisi kültür ürünü ile bunu tüketmesi beklenen alt sınıfların anlamlandırması bir araya geldiğinde ortaya çıkar. Bir ürüne karşı hiçbir organize direnişin olmaması; onun kabul gördüğü anlamına gelmez. Çünkü direniş beklenmedik kişilerden beklenmedik zamanlarda gelir. Güçsüzün kendisine saygısını koruması açısından bu direniş çok önemlidir, ve er ya da geç gelir. Size Anne Diyebilir miyim? evinden bizim evlerimize yayılan egemen güçlerin rıza toplama kampanyaları, popüler kültürün gerçekleşme anında gereken tepkiyi alıyor. Çünkü gücün olduğu her yerde bir direniş var.
Kaynaklar:
Arat, Necla. Türkiye’de Kadın Olgusu. Ankara:Say, 1992
Fiske, John. Understanding Popular Culture. London and New York: Taylor and
Francis Group, 1987)
Press, Andrea L. Women Watching Television : Gender, Class, and Generation in the
American Television Experience . Pennsylvania: the University of Pennsylvania
Press, 1991
Yüksel, Erkan. Medya ve Kültür : Medyanın Gücü ve Gündem Belirleme Çalışmaları
Ankara: İletişim, 2000
,and Cultural Studies Course Book
Güç ilişkileri, Michel Foucault’nun “Metod” adlı makalesinde belirttiği gibi “ekonomik süreçler, bilgi ilişkileri ya da cinsel ilişki gibi dışarıda bir yerde kalmaz; aksine bütün bu diğer ilişkilerin hemen içerisinde yer alır.” Güçlerin savaşı, eski zamanların meydan savaşları gibi halkın gözünden uzak gerçekleşmiyor. Bakkaldan aldığınız çikolatada, can sıkıntısından dolaştığınız alışveriş merkezinde, kendi evinize adım attığınız anda ya da Size Anne Diyebilir miyim?’de bizim de içinde olduğumuz kıran kırana bir güçler savaşı biz hiç farketmeden devam ediyor. Güçlerin savaşı yaşadığımız hayatın her anında var, ve biraz yakından bakıldığında ortaya çıkarılabilir.
Foucault’ya göre güç, hiçbir zümrenin, sınıfın ya da kişinin malı değildir. Güç elde tutulabilecek bir şey bile değildir. “Güç, içerisinde eşitlik olmayan hareketli ilişkilerin birbiriyle etkileşiminde hissedilir.” (“Metod”) Bir başka deyişle eşitliğin olmadığı her tür hareketli ilişki içerisine güç sızmıştır. Eşitsizliği, bir baskın güç bir de bu güce boyun eğmek zorunda brakılan taraf olarak algılayabiliriz. Bu, burjuvazi-işçi sınıfı, erkek-kadın, çocuk-ebeveyin, yaşlı-genç, öğretmen-öğrenci ilişkileri şeklinde bir hakim bir de uymak zorunda olan tarafı barındıran her tür ilişkide görülebilir. Marksistlerin, toplumdaki tüm üst yapıları (sanat, kültür, din vs.) ekonomik yapıya, ki onu da şekillendiren üretim yöntemleridir, bağlayan görüşleri, toplumdaki güç dağılımında kazançlı olan topluluğu burjuvazi olarak belirler. Dolayısıyla popüler kültür de, egemen sınıf olan burjuvazinin baskı kurma ve yönetme yöntemlerinden sadece biridir.
Gramsci, “Egemenlik, Aydınlar ve Devlet” ( Hegemony,Intellectuals and State ) adlı makalesinde, yönetilen toplulukların rızasının sağlanmasının başarılı bir egemenlik kurmada en az fiziki güç kullanmak kadar etkli olduğunu söylüyor:
“ Parlamenter rejimlerin artık klasikleşmiş normal egemenlik kurma yönteminin özelliği, fiziki güç ve rızanın bir bileşimi olmasıdır, bu ikisi birbirini karşılıklı olarak dengeler ve fiziksel güç kullanımı rıza oluşturmaktan daha baskın değildir. Aslında yapılmak istenen şey, baskının ( güç kullanımının ) çoğunluğun rızası ile gerçekleşiyormuş gibi görünmesini sağlamaktır. ”
Dolayısıyla popüler kültürün Marksist bakış açısı, bize her türlü popüler kültür ürününü, ezilmeye razı olan bir işçi sınıfı yaratmaya yönelik bir burjuvazi kandırmacası olarak gösterir. Devletin ( devlet burjuva sınıfının sözcüsü olduğu için aynı zamanda burjuvazinin ), ideolojik devlet araçları vardır. Althusser’e göre egemen sınıf alt sınıfa kendi belirlediği ideolojiyi benimsetmeye çalışır. İdeoloji ise ezilen sınıfın kendisini ezilmiyormuş gibi hissetmesini sağlayacak bir rüya alemidir. “ İdeoloji, bireylerin kendi gerçek yaşam şartlarıyla kurdukları hayali ilişkiyi temsil eder.” ( Louis Althusser, “İdeoloji ve Devletin İdeolojik Araçları” ) Birey, eşit değildir ama kendisini eşit gibi hisseder, parasızdır ama her an çok zengin olabileceği ihtimaline inanır, güzel değildir ama biraz makyaj ve güzel elbiselerle mankenler kadar alımlı olabileceğini bilir.
Size Anne Diyebilir miyim? evinde yarışmacılara benimsetilen ideoloji, her güçsüzün hayali paraya ve hatta aşka biraz kavga, bunalım, zorluk sonrasında da olsa ulaşılabileceği. Hayat size hep sırtını dönmüş olabilir, ama herkese eşit fırsat tanıyan mükemmel sistem kapitalizmde artık kazanma sırası sizde. Burjuvazinin ideolojik aracı medya, burjuvazinin herkesin yürekten inanmasını istediği, bu ülkede herkese eşit fırsat tanınıyor hayalini önce yarışmacılara, sonra da izleyenlere gördürüyor. Böylece boyun eğen sınıfın, yeterli eğitim alamasa da, yeterli beslenemese de, yeterli barınamasa da “bir gün gelir hem paraya hem aşka kavuşurum” umuduyla oturup sıra beklemesi konusunda rızası alınmış oluyor.
Kapitalist düzenin işleyişine hiç itiraz etmeden, bu işleyiş içerisinde boğulmamaya çalışmak, ve bunu yaparken de gerekirse ahlaktan, geleneksel aile kurallarından, dostluklardan, kendine saygıdan taviz verilebileceği konusunda da rıza alınıyor bu programda.
“Favori gelin” ya da “ favori kaynana “ olabilmek için yarışmacılar birbirlerini gammazlayabiliyor, sırlarını açığa çıkarabiliyor, kapıları dinleyebiliyor ya da yirmi yaşındaki bir genç kız altmış yaşındaki bir kadına hakaret edebiliyor. Bütün bunlar yarışmanın kurallarına aykırı değil. Çünkü sonuca giden her yol, serbest ekonomide olduğu gibi, burada da mübah.
Andrea L. Press Women Watching Television( Televizyon Seyreden Kadınlar ) adlı kitabında, işçi sınıfı kadınlarının televizyonu gerçek olarak algıladıklarını, televizyonu bir öğrenme aracı olarak gördüklerini ve çocukluklarından beri televizyon seyretme konusunda ailelerinden yana hiçbir kısıtlama yaşamadıklarını, ve hatta anne babaları tarafından bu konuda cesaretlendirildiklerini söylüyor. Orta sınıftan gelen kadınlar ise, Press’in yaptığı görüşmelerde, televizyonu gerçek olarak algılamadıklarını, cidiye almadıklarını ve çocukken ailelerinden fazla televizyon seyretmemeleri konusunda sürekli uyarı aldıklarını söylüyorlar.
Bu durumda televizyon, güçlü sınıf için gerçek hayatın bir yansıması değil; öte yandan işçi sınıfı için gerçekleri öğreten bir aracı. Bütün bu özellikleriyle de egemen sınıfın sorunsuz bir şekilde egemenliğini sürdürmesi açısından da en etkili ideolojik araç.
Size Anne Diyebilir miyim?, bir televizyon kanalından bütün gün canlı olarak yayınlanıyor. Yine ulusal kanalların en büyüklerinden birinde de, her Cumartesi akşamı finali üç saati aşan bir süre boyunca, hafta içi her öğleden sonra ise özetleri ve seyirci yorumları yaklaşık iki saat boyunca yayınlanıyor. Aynı kanaldaki Sabah Sabah Seda Sayan’da da yine programın özetleri veriliyor ve stüdyodaki seyircilerden gelişen olaylar hakkında yorumlar alınıyor. Bu ulusal televizyon kanalı, haftada yaklaşık yirmi üç saat boyunca bu programı yayınlıyor. Sanayileşmiş ülkelerde popüler kültür ürünlerinin de birer alınıp satılan, üretilen tüketilen mal olduklarını göz önüne alırsak, çok seyredilen bu programın popüler kültür üreticilerine iyi kar bıraktığı; aralarda seyrettirilen reklamlarla da kapitalizmin üretim araçlarını elinde tutan hemen hemen her kesimine faydalı olduğu görülebilir. Egemen sınıf bu program sayesinde sadece rıza kazanmıyor, büyük paralar da kazanıyor.
Ancak Foucault’un güç hakkında söylediklerine geri dönecek olursak, bu popüler kültür ürününde aramamız gereken tek güç ilişkisinin burjuvazi-işçi sınıfı arasındaki güç ilişkisi olmadığını görürüz. Çünkü eşitliğin olmadığı, yani bir hakim bir de boyun eğen tarafın olduğu her tür ilişkide bir güç ilişkisi vardır. Foucault diyor ki : “ Güç aşağıdan gelir, yani, güç ilişkilerinin kökeninde yönetenler ve yönetilenler arasındaki zıt kutuplu, her şeyi içine alan ve genel bir matriks olarak hizmet eden bir zıtlaşma yoktur- yukarıdan aşağıya uzanan ve küçük küçük topluluklara etki eden ve sonra da sosyal yapının en derinlerine inen böyle bir zıt iki kutupluluk durumu söz konusu değildir.”
Dolayısıyla bu tür popüler kültür ürünlerinde, tepeden inme bir güç gösterisi, herşeye hakim bir güçlü sınıf ve onun yönlendirmesiyle oluşan anlamlar zinciri değil, aynı gücün toplumun derinliklerinden, küçük küçük ilişkilerinden gelip yine de bu güce nasıl hizmet ettiklerinin izini sürmek gerekir. Aile, kadın-erkek ilişkisi ya da gelin-kayınvalide ilişkisi bu programın oluşturduğu bir tür laboratuar ortamında alttan gelen, toplumun her hücresine sızan ve geneline hakim olan gücü açığa çıkarıyor.
Anneler ve oğullar arasındaki ilişkiye baktığımızda, kapitalizme en uygun güç ilişkisi karşımıza çıkıyor. Programdan çok sıkılan ya da gerçek aşkı burada bulamayacağını düşünmeye başlayan oğul, annenin baskısı ile hemen doğru yola getiriliyor. Sistemi eleştirmek, ona isyan etmek, programın kurallarına uymamak kesinlikle söz konusu değil. Böyle bir durumda hiçbir başka güce gerek kalmadan, hemen aile içerisinde, gerek baskıyla gerekse tatlı sözlerle rıza oluşturulma yöntemiyle, isyancı oğul hemen düzgün işlemesi gereken kuralların tekrar içine çekiliyor.
Anneler hafif bunalım belirtileri vermeye başlayınca ( çoğunun yaşlı insanlar olmasından kaynaklanan kavga anında tansiyonlarının yükselmesi gibi -28 Ocak’ta yayınlanan gündüz özetlerinde Müjgan Hanım’ın tansiyonu yükseldiği için yataklara düştüğünü görüyoruz ), oğul annesini o kızı çok sevdiğine ve programdan ayrılmalarının onun mutsuzluğunun sebebi olacağına ikna ederek oyunun işlemesini sağlıyor.
Yeterince atak olmayan, kızların gönüllerini fethetmekte başarılı olamayan oğul yine anne tarafından uyarılıyor. Açıkgöz olması, rakiplerine nefes aldırmaması, gönlünü çaldığı kızı kimselere kaptırmaması konusunda annesinden tavsiyeler alıyor. Kapitalizmin atak ol, kimseye acıma, başarıya kilitlen ve önüne çıkan bütün engelleri yık kuralları aile içerisinde önce annenin oğluna tavsiyeleriyle sonra oğulun anneyi kurallara çekmek için uyarılarıyla, kuralların dışarıdan bir güç tarafından hatırlatılmasına gerek kalmadan yerleştiriliyor. Toplumda çocuklarının sistem içinde ezilmesini istemeyen anne babalar zaten kapitalizmin kurallarını çocuklarına okuldan önce öğretmeye başlıyorlar.
Kadın-erkek ilişkilerine baktığımızda da yine, çok özel olması gereken bir gönül ilişkisinde bile kapitalizmin kurallarının işlediğini görüyoruz. Gelin adayları, pazarlık kızıştırmada, kendilerini en pahalıya satmada başarılı olmaya çalışıyorlar. Hem seyircilerin oyları hem de damatların tercihleriyle işleyen sistemde, o evde daha uzun süre kalabilmek için onların da gerçekten çok acımasız, iki yüzlü, az duygulu ve ezip geçen kişiliklere sahip olmaları gerekiyor. Yine 28 Ocak’ta yayınlanan özetlerde gelin adaylarından Billur, damat adayını evdeki başka bir kızla yakınlaştığı için suçluyor. Damadın o kızla çok yakın bir şekilde dansettiğini, ve bu durumu da ona evdeki başka bir kızın haber verdiğini söylüyor. Daha sonra bu durum, iki sevgili arasında olabilecek sıradan bir kıskançlık olayından sapıp, bunu Billur’a kimin söylediğine odaklanıyor. Hem damatla dans eden gelin adayı, hem de bunu haber veren aday sorguya çekiliyor, suçlanıyor. Ama asıl başarısız ilişki yürüten Billur ve damadı bütün bunlardan kendilerini sıyırıp, herkesin düşman olduğu inancına sarılıp ilişkilerini devam ettiriyorlar. Yarışmacılar oyun aşklarını, etraflarındaki insanlara zarar vererek, onları mutsuzlaştırarak yaşıyorlar.Kapitalist toplumlarda olmak zorunda olduğu gibi... Herkes aynı anda mutlu olamaz. Çünkü çoğu kişinin mutluluğu herşeye aynı anda sahip olmaktan geçer. Toplumda bir kişi mutlu olduğunda aynı anda birçok kişi mutsuz olur. Çünkü diğerlerine mutlu olunacak hiçbir şey kalmamıştır. Dolayısıyla bu evde de sadece bir kadın, bir erkek, bir de kayınvalide mutlu olacaktır. Kazananlar bütün altınları, hediyeleri alıp götürecek; diğerleri ise aylardır çektikleri acılarla, buhranlarla, hayal kırıklıklarıyla evlerine yollanacaklardır.
Toplumdaki en özel, ne üretim ilişkileriyle ne devletle ne de egemen sınıfla hiçbir alakası yokmuş gibi görünen tamamen kişisel sandığımız ilişkiler de bile var olan burjuvazi ve işçi sınıfı arasındaki güç ilişkisi, programın oluşturduğu küçük toplum örneğinde görülebiliyor. Ancak toplumda var olan tek güç ilişkisi burjuvazi ve işçi sınıfı arasındaki güç ilişkisi değil. Fiske’e göre, “ Popüler kültür, boyun eğme koşulları altında üretilir.” Yani popüler kültürün ortaya çıktığı yerde, bir baskın güç bir de ezilen güç her zaman vardır. “Fakat sınıf farklılığı, toplumdaki tek baskı kurma-boyun eğme ekseni değildir; sınıflar içerisinde bir çok farklı insan oluşumu vardır.” ( Fiske, “Commodities and Culture” ) Fiske, popüler kültürün sadece işçi sınıfına ait, onun için var olan bir olgu olduğuna katılmıyor. Kültürel uygulamaların, ezilenler arasında kurulan bağlılıklara özgü olduğunu düşünüyor. Diyor ki:
“ Hangi sınıftan olurlarsa olsunlar kadınlar, Bourdieu’nun ( Bourdieu popüler kültürün işçi sınıfına özgü olduğunu düşünen bir yazar ) işçi sınıfı kültürünün bir göstergesi olarak belirttiği şekilde pembe dizilere ilgi gösterebiliyor ve gösteriyorlar da, fakat bu durum ezilenlerin kültürüne ya da popüler kültüre atıfta bulunmak için genelleştirilebilir...... Kadınların zevkleri ve işçi sınıfının zevkleri birbirine benziyor; ancak bunun sebebi kadınların işçi sınıfından olması ya da işçi sınıfının kadınsı olması değil; bunun sebebi, her ikisinin de gücü elinden alınmış sınıf olması ve böylelikle de kendileri ile popüler kültür uygulamaları arasında kolayca bir bağ kurabilmeleri.” ( 47)
Ataerkil toplumumuzda kadınların gücü elinden alınan sınıf, erkeklerin ise baskın güç olduğunu göz önüne aldığımızda kadın erkek arasındaki güç oyununun popüler kültür ürünlerine sızması kaçınılmazdır. Çünkü popüler kültür toplumdaki güç ilişkilerinin tam içindedir. Size Anne Diyebilir miyim?’deki gelin adaylarının bütün hakları ellerinden alınmış. Kendilerini beğendirmekle yükümlü oldukları, damat adaylarının gözü kulağı konumundaki kayınvalideler ile aynı evde yaşamak zorundalar. Televizyonlarının başındaki ataerkil düzenin öğretileriyle yetiştirilmiş milyonlarca kadın da birer fahri kayınvalide kimliğinde gelin adaylarını kontrol altında tutuyorlar.
Gelin adayı Seval’in kayınvalidesi Günay Hanım, özetlerden birinde Seval’i tehdit ediyor. “Ben sana bunu yapmayacaksın demedim mi diyor.” Gelinlere yapmaları ve yapmamaları gereken şeyler söyleniyor. Hakkını aramaya çalışan gelin adayı ise, hem evin içinde toylukla, ne yaptığını bilmemekle suçlanıp bir kenara atılıyor; hem de seyircilerden büyüklerine karşı gelen kural tanımaz gelin olarak azar işitiyor, sindiriliyor. İsyancı gelinler, münasip eşlerini evlerinde oturup bekleyen genç kızlara ibret olarak cezalandırılıyor.
Erkeklerin gelin ile ya da hatta kendi anneleri ile karşılaştırıldığında çok baskın bir güçleri var. Herşey erkeğe soruluyor, bir sorun varsa onun çözmesi bekleniyor, güç sahibi erkek olduğu için hem erkeğin annesi hem de gelin adayı onu kendi yanına çekmeye çalışıyor; tatlı dille kandırıp ondaki gücün bir kısmını kendi çıkarları için kullanmaya çalışıyorlar. Damatların gelin-kayınvalide evini olağan ziyaretlerinden birinde, evde çok büyük bir kavga çıkıyor. Bütün gelinler bütün kaynanalar birbirine bağırmaya başlıyor. Ancak damatlardan biri “ Yeter be!” diye bağırıp bu kadın çılgınlığına bir son veriyor. Bütün kadınlar (gelinler, kaynanalar ) babalarından azar itmiş çocuklar gibi susup bir kenara çekiliyor.
Kadın-erkek arasındaki gönül ilişkilerinde hep erkeklerin öncü olması bekleniyor. Gelinlerini erkekler seçiyor, sonra beğendikleri kızlara yaklaşıyorlar. Kızların genellikle tek yükümlülükleri, olabildiğince güzel görünmeye çalışıp erkeklerin onlara yaklaşmasını beklemek. Aşkını ilan edebilen bir kız hafiflikle suçlanıyor, ve ne erkeklerin ne de onların annelerinin onayını alabiliyor.
Gelin adaylarının toplumda kadınlara biçilmiş geleneksel rollere itirazları yok gibi görünüyor. Ataerkil düzende kadınları başarıya götüren yolun bu rollere uymak olduğu konusunda onlarda rıza oluşturulmuş durumda. Evdeki gelin adaylarından biri boş vakitlerinde örgü örüyor. Toplumsal sorunlardan asla bahsetmiyorlar. Evlenme yaşı gelmiş kızlardan beklendiği üzere, kız arkadaşlarıyla oturup diğer kızların dedikosunu yapmak; ya da çıktıkları çocukla bir önceki buluşmada ne yaptıklarını anlatmak; bu buluşmalarla ilgili kafalarına takılan şeyleri diğer kızların tartışmasına açmak onların en sevdikleri vakit geçirme faaliyetleri.
Cinsellik konusunda da çekingen roller üstlenmelerinin, oy ve onay toplama açısından işlerine yarayacağının bilincindeler. Türkiye’de kadın-erkek arasındaki cinsel ilişkide de aynı baskın güç ve ona boyun eğen taraf ilişkisinin izlerini görmek mümkün. Şahika Yüksel, “Cinsellik İdeolojisi: Dün ve Bugün”adlı yazısında şunları söylüyor:
“İki cins, hayata, birbirlerine ve cinselliğe ayrı ayrı hazırlanır. Çocuklar ayrı iki dünya içinde, farklı normlara ve kalıp yargılara göre büyütülür, kadınlık ve erkeklikle ilgili çelişkileri tartışmak için aynı çatılar altında (aile yuvaları) yollarış ayrılış sürecine bakalım. Cinslerden biri, erkek olan taraf, amaca, başarmaya, duygusal yönden açık vermemeyeyönelik eğitilirken, kadınların kurgusu (onlar tek başına bir şey başaramayacağına göre) olayın sürecine yönelik olmalıdır.İyi bir genç kızın “romantik” duygularla boyanmış ve fizik yakınlığa yabancı hayalleri vardır; gerçekleşmesi pek olanaklı olmayan beklentileri idealize edilir. Cinselliğinden, bedeninden ve arzularından uzak tutularak, onlar bastırılarak büyütülür kadın. Sonra beyaz atlı prensi gelip ondan adını alıp kendininkine eklendiğinde, yani evlendiğinde ve meşru yoldan sevişmesi gerektiğinde gafil avlanır, bu arada kimliğini de kaptıracağından habersizdir...” ( Türkiye’de Kadın Olgusu, 118)
Evin içerisinde erkekler kızlara daha rahat dokunuyorlar. Rahatça cinsel imalarda bulunabiliyorlar. Kızlar ise geleneksel ataerkil Türk aile yapısına uygun hareket etmek zorunda olduklarını biliyorlar. Gelin adaylarından biri, dosta düşmana namusunu ispatlamak istermiş gibi, “Annemler beni buraya yollarken şartlar koydular. Şu yatağın üzerinde erkeklerle konuşmayacağıma söz verdim ” diyor. Gelin adayları özellikle de ne kadar namus düşkünü ailelerden geldiklerini övünerek kameralara anlatıyorlar. Kadının cinsel açıdan kısıtlanması, kadınlarca doğru olarak kabul ediliyor; ve ataerkil düzende bir kadının kabul görmesi için uyması gereken bir kural olarak annelerden kızlarına aktarılıyor.
Evde diğer kadınlara oranla daha güçlü gibi görünen kayınvalideler de aslında bu güçlerini yine erkeklerden alıyorlar. Ataerkil toplumlarda evlenirken kadından alınıp eşine verilen birey olma yetisi, kadın, erkek çocuk doğurduğu takdirde ona iade ediliyor; ancak geri verilen bu gücün ataerkil düzenin savunulması adına kullanılması şartıyla. Ferhunde Özbay, “Kadının Statüsü ve Doğurganlık” adlı yazısında toplumumuzda kadının toplum içerisindeki yerinin yükselmesi ile çocuk doğurması arasındaki ilişkiyi şöyle açıklıyor:
“ Erkek egemen normların geçerli olduğu toplumlarda kadınların toplumda var olma nedeni çocuk doğurma kapasitelerine indirgenmiştir. Örneğin birçok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de kadın ve anne sözcükleri eş anlamda kullanılabilmektedir. Böyle bir kültürel yapıda bir kadın için çocuksuz olmak son derece statü düşürücüdür; çocuksuz kadın ya evde kalmıştır ya da kısırdır. Her iki deyim de kadını aşağılamak için kullanılır. “
Ancak kadının gücünü geri alma savaşı, sadece çocuk doğurmayı başarmasıyla bitmiyor. Doğan çocuğun cinsiyeti de, kadının Size Anne Diyebilir miyim? evindeki kayınvalide adayları kadar mağrur dolaşabilmesi açısından önemli. Ferhunde Özbay yazısına şöyle devam ediyor:
“ Toplumsal olarak doğurganlığın kadının statüsünü arttırması için doğan çocuğun cinsiyeti de önemlidir. Hiç erkek çocuk doğurmamış bir kadın, baba soyunun devamını sağlayamadığı gerekçesi ile saygınlığını yitirebilir. Evlenip, çocuk doğurmuş, hele erkek çocuğu olan kadınlar, toplumsal olarak ödüllendirilir; evli olmayan ve çocuksuz kadınlara göre daha fazla saygı görürler. Yasal ve toplumsal normlar annelik ve aile ile ilgili sorunlarda evli anneleri diğer kadınlara göre daha fazla korur.”(118)
Programda karşımıza çıkan kayınvalide adayları, gelin adaylarını azarlayabiliyor, sık sık eleştiriyor, tehdit ediyor ve onları uygun birer gelin haline getirmek için kişilik hakları üzerinde canları istediğince oynayabiliyorlar. Bütün bunların ardından ise gelinlerin tam bir itaat örneği göstererek gelip ellerini öpmeleri bekleniyor.Bir zamanlar, daha erkek çocuk sahibi değillerken üzerlerinde oynanan erkek egemen toplumun güç oyunlarını gelinleri üzerinde devam ettirmek ister gibiler.
Peki bu popüler kültür ürününün barındırdığı tüm bu güç oyunları, ezilen sınıfların rızasını oluşturmaya yönelik sunulan bu yaşam bişimleri, ezilen hedef kitlelerin gerçekten onayını alıyor mu? Yoksa popüler kültür ürünü hangi niyetle üretilmiş olursa olsun, onun toplum içinde yarattığı etki, onu tüketenlerin bu ürünü nasıl anlamlandırdığına mı kalmış?
Erkan Yüksel, Medya ve Kültür adlı kitabında Bernard Cohen’in bir sözüne yer vermiş. Bernard Cohen diyor ki :” Medya ne düşüneceğimizi söylemekte başarılı olmayabilir, fakat ne hakkında düşüneceğimizi söylemekte fevkalade başarılıdır.”(105) Bu açıdan Size Anne Diyebilir miyim? milyonlarca kişiyi (çoğu kadın olmak üzere) televizyon başına oturtmuş; çok yüksek izlenme oranları yakalayıp iyi karlar bırakmış; haber programlarına, yarattığı ilginç kişiliklerle ve olaylarla konu olmuş; kadınların ev toplantılarında ya da kahvehanelerde konuşulmuş; dolayısıyla gerçek anlamda bir gündem belirlemiş olabilir. Ama asıl nokta şu, bu program gerçekten de hedeflendiği gibi baskın güç-ezilen güç arasındaki güç oyununda baskın tarafa hizmet ediyor mu?
Michel Foucault’a göre “ Gücün olduğu her yerde direnç de vardır, buna rağmen bu direnç egemen gücün dışından bir yerden gelmez Şöyle söylemek doğru olur mu, bir kişi her zaman gücün içerisindedir, güçten kaçış yoktur, gücün olduğu yerde onun dışında kalmaktan bahsedilemez, çünkü birey her şekilde bu yasaya tabidir? Ya da şöyle söylemek, tarih mantığı, güç de tarihi aldatıp yenmiştir ve ortada hep bir kazanan vardır? Bunları söylersek, güç ilişkilerinin birbiri içine sıkıca geçmiş özelliğini iyi anlamamış oluruz. Güç ilişkilerinin varlığı, birçok noktadan gelen direnişlere bağlıdır: bunlar güç ilişkilerinde, düşman, hedef, destek ya da kulp görevini üstlenirler. Bu direnç noktaları, güç ağının her yerinde vardır. Dolayısıyla da büyük bir İtiraz’ın gerçekleştiği tek bir yerden, bir isyan ruhundan, bütün ayaklanmaların kaynağından, ya da saf bir devrim yasasından bahsedilemez.” (“Method”)
Yani egemen güçlere karşı direniş, etkileri somut bir şekilde gözlemlenebilecek toplu bir eylem değildir. Gücün bize direttiği her yargıya biz de direniriz. Popüler kültür karşıtlarının düşündüğü gibi, popüler kültür egemen sınıfların nükleer silahı, alt sınıflar ise popüler kültür baskısına maruz kalan çaresiz yığınlar değildir. Her ürüne anında bir direniş gösterilir. Popüler kültür ürününün oluşturduğu anlamlar da, zaten güç sahibi sınıfın amacı ile ona gösterilen direnişin bir bileşkesidir.
Endüstrileşmiş toplumlarda iş dağılımı profesyonelce yapılır. Bir endüstri sektörü olarak görülen popüler kültür de bu profesyonel iş dağılımından nasibini alır. Hiç kimse artık kendi ekmeğini kendisi yapmadığı, kendi ineğini kendisi yetiştirmediği gibi kendi kültür ürününü de kendisi oluşturmaz. Bu yüzden de popüler müzik dinlemek ya da pembe dizi izlemek ezilen sınıfın güce sessiz boyun eğişi olarak değil; As de Certeu’nun teşhis ettiği gibi “insanların elindekilerle idare etmesi” olarak değerlendirilmelidir “ki insanların elindekiler de kültür ( ve diğer sanayilerin ) ürünleridir.( Fiske, 35 )
Fiske bu görüşe şunu ekliyor : “ Popüler kültürün yaratıcılığı, sanayi ürünlerinde olduğu gibi daha çok malın üretim aşamasında yatmaz. İnsanların ortaya çıkardığı sanat burada, “idare edebilme” sanatıdır. Günlük hayatın kültürü, kapitalizmin sağladığı kaynakların yaratıcı, ayırt edici kullanımında yatar.”(Fiske, 41)
İnsanlar popüler kültürü tüketiyorlar; ve bunu başka çareleri olmadığı için yapıyorlar. Ama bu tüketime kendi anlamlarını yüklemeyi ihmal etmiyorlar; ve gerilla taktikleriyle sürekli olarak egemen güçlerin popüler kültür ürünlerinde direttikleri yargılara direniyorlar. İnsanların popüler kültüre direnişi De Certeau’nun tarifiyle Fiske’in kitabında şu şekilde ifade ediliyor:
“De Certeau bu çekişmeyi açıklamak için askeri bir benzetme kullanıyor; güçlünün devasa, iyi organize olmuş kuvvetleriyle donatılmış stratejisinin güçsüzün hızlı gerilla taktikleriyle karşılaştığını söylüyor. Bu taktikler, güçlünün kuvvetlerindeki zayıf noktaları gözüne kestirmeyi; ve gerilla savaşçıları olarak işgalci orduyu sürekli tacizlerle rahatsız etmeyi içeriyor. Gerilla taktikleri güçsüzün sanatıdır: güçlüye asla açık savaş meydanında meydan okumazlar; çünkü bu yenilgiye davetiye çıkarmak olacaktır. Bunun aksine, güçlünün hakim olduğu sosyal düzen içerisinde ve bu düzene karşı kendi konumlarını sağlamlaştırmaya çalışırlar.” (Fiske, 19)
Size Anne Diyebilir miyim? evinde olup bitenlerden bölümler gösterildiği ve sonra da stüdyodaki seyircilerin fikirlerinin alındığı Sabah Sabah Seda Sayan adlı programda, izleyicilerin direniş için kullandıkları gerilla taktikleri gözden kaçmıyor. Programı telefonla arayan seyircilerin çoğunun derdi, Günay Hanım ile gelin adayı arasında geçenler hakkında yorum yapmak değil; Seda Sayan’ın telefonla arayanlara verdiği hediyeleri kapmak. Programı arayan orta yaş üstü kadınlardan birine Seda Sayan kaç çocuğu olduğunu soruyor. Kadın da üç kızı olduğunu, bunlardan birinin evli birinin de evlenmek üzere olduğunu söylüyor. Seda Sayan arayan izleyicinin toplumsal konumu itibari ile konuya yakın olduğunu düşünmüş olacak ki “ Siz de bir kayınvalidesiniz. Gelininiz ya da damadınız size şunları söyleseydi ne yapardınız” gibi sorular sorup izleyiciyi bu karmaşanın içine çekmeye çalışıyor. İzleyici ise, soruya cevap vermekten ziyade, “benim de kızım var, evlenecek Mayıs’ta inşallah” diyerek Seda Sayan’ın kızına vermesini istediği çeyizlik hediyeleri bir an önce toplayıp gitmek derdinde. Orta yaşlı, kendi halinde bir ev hanımı, Seda Sayan’ın oyununa gelmeyip vur-kaç tekniğiyle ve hatta güçlünün silahıyla güçlüyü vuruyor.
Bir başka direniş de stüdyodaki yine kadın seyircilerden birinden geliyor. Evde gelişen bir başka olay üzerine yorumlarını belirtmek üzere mikrofonu ele geçiriyor. Önce apar topar olay hakkındaki fazla da önemsemediği yorumlarını veriyor; hemen sonra hazır mikrofon elindeyken Almanya’daki yakınlarına selam göndermeye başlıyor.
Görüldüğü üzere boyun eğiyormuş gibi görünen sınıfın gerilla savaşçıları popüler kültürün her açığını yakalamak da oldukça ustalaşmışlar. Bir başka izleyici de programın kurallarına göre oynayarak ve hiç de tepki toplamadan programın ahlakını eleştiriyor.”Gelin adaylarından birinin davranışını eleştirirken, sokakta biri bana böyle bir şey yapsa çok kızarım. Bunlar da sokakta olup bitiyor zaten, herkesin gözü önünde” diyor. Durup baktığınızda, Size Anne Diyebilir miyim? programının da Seda Sayan’ın şovunun da artık egemen sınıfların ideoloji diretmesi ortamı olmaktan çıkıp, gerilla savaşçısı ev hanımlarının zeki, sinsi, küçük saldırılarıyla ele geçirdikleri yayınlar haline geldiğini görüyorsunuz.
Popüler kültür, işçi sınıfının, kadınların ya da gençliğin çaresizce altında ezildiği bir egemen güç ordusu değil. Belki bir ordu ama, bu ordu mutlak güç sahibi değil. Sanayi toplumlarında insanlar popüler kültür ürünlerini satın alıyorlar, izliyorlar ve gönüllü olarak tüketiyorlar. Ama bu tüketimi tam da egemen güçlerin onlardan beklediği şekilde yapmıyorlar. Size Anne Diyebilir miyim?’i izleyen bir genç kız ataerkil sistemin oğulları yücelten sistemine karşı çıkıyor. Stüdyodan kayınvalidelerden birine sesini duyurmaya çalışıyor “ O sizin oğlunuzsa, Selma da annesinin babasının biricik kızı!!!” Fiske, popüler kültürü nasıl canımızın istediği gibi anlamlandırıp kullandığımız konusunda şunları söylüyor:
“ “İki şeyin arasında durabilme sanatı” popüler kültürün sanatıdır. Onların ürünlerini kendi amaçlarımız için kullanmak, üretim ve tüketim arasında durma sanatıdır; konuşmak, onların dil sistemi ile kendi somut deneyimimiz arasında durmaktır; yemek pişirmek, onların süper marketi ile kendi eşsiz yemeğimiz arasında durmaktır.”
Sonuç olarak popüler kültür ürünlerinin ne niyetle üretildiği, ne kadar iyi üretildiği, ne kadar yaratıcı olduğu ya da insanlarda nasıl tepkiler yaratmaya çalıştığı; bütün bunlar onun hedeflenen etkisini garantileyen şeyler değil. Popüler kültür ürününün etkisi, ancak ve ancak egemen gücün stratejisi kültür ürünü ile bunu tüketmesi beklenen alt sınıfların anlamlandırması bir araya geldiğinde ortaya çıkar. Bir ürüne karşı hiçbir organize direnişin olmaması; onun kabul gördüğü anlamına gelmez. Çünkü direniş beklenmedik kişilerden beklenmedik zamanlarda gelir. Güçsüzün kendisine saygısını koruması açısından bu direniş çok önemlidir, ve er ya da geç gelir. Size Anne Diyebilir miyim? evinden bizim evlerimize yayılan egemen güçlerin rıza toplama kampanyaları, popüler kültürün gerçekleşme anında gereken tepkiyi alıyor. Çünkü gücün olduğu her yerde bir direniş var.
Kaynaklar:
Arat, Necla. Türkiye’de Kadın Olgusu. Ankara:Say, 1992
Fiske, John. Understanding Popular Culture. London and New York: Taylor and
Francis Group, 1987)
Press, Andrea L. Women Watching Television : Gender, Class, and Generation in the
American Television Experience . Pennsylvania: the University of Pennsylvania
Press, 1991
Yüksel, Erkan. Medya ve Kültür : Medyanın Gücü ve Gündem Belirleme Çalışmaları
Ankara: İletişim, 2000
,and Cultural Studies Course Book
Subscribe to:
Posts (Atom)